Motyle na ogół średniej wielkości. W Palearktyce występują niemal wyłącznie gatunki o barwie białej, żółtej lub pomarańczowej z czarnym deseniem. Gatunki tropikalne posiadają bardzo rozległą skalę barw. Skrzydła przednie trójkątne, tylne zaokrąglone. Czułki maczugowate, nogi przednie całkowicie wykształcone, oczy nagie. Niektóre gatunki występują w pewne lata masowo, wiele odbywa dalekie wędrówki bądź masowo, bądź pojedynczo. Wśród bielinków znajduje się kilka gatunków /w Europie/ szkodników sadów owocowych i ogrodów warzywnych. Bielinki występują u nas na ogół w dwóch lub trzech pokoleniach, w strefach cieplejszych liczba pokoleń sięga 7. Gatunki występujące w Polsce należą do trzech podrodzin: Pierinae, Coliadinae i Dismorphinae. Gąsienice walcowate, zwężone na obu krańcach żerują na roślinach zielnych, niektóre są trujące dla ptaków. Poczwarki umocowane pionowo głową do góry. Bielinki zamieszkują wszystkie obszary zoogeograficzne, liczą w skali światowej ok. 1000 gat., w Palearktyce ok. 150, w Europie ok. 37, w Polsce 14.
Podrodzina liczna, motyle przeważnie o barwie białej z czarnym deseniem /w Europie/. Należą tu wszystkie szkodliwe gatunki polskie. Sporo pojawia się masowo, wiele jest wędrownych, a niektóre są najpospolitszymi gatunkami polskimi.
Motyle białe z czarnym wyraźnym użyłkowaniem, skąpo pokryte łuskami. W Europie i Polsce występuje tylko jeden przedstawiciel rodzaju, reszta /ok. 20 gat./ zamieszkuje wsch. Azję. Rodzaj niemal wyłącznie palearktyczny.
6. Aporia crataegi /Linnaeus, 1758/. - Niestrzęp głogowiec.
Miejsce typ. - Szwecja. [mapa]
Rozsiedlenie. Niemal cała Europa oprócz Anglii oraz śr. i płn. Skandynawii. Płn.-zach. Afryka oraz Azja do Japonii. Znany z całej Polski, pojawy bardzo nieregularne. W pewne lata występuje masowo, a potem przez szereg lat brak go niemal całkowicie. W Tatrach do wysokości 1000 m. Charakterystyczny jest pojaw A. crataegi /L./ w Pusz. Białowieskiej. Stale występuje niewielka liczba okazów, brak pojawów masowych.
Okres pojawu. Od ok. 10-VI. do k. drugiej dekady VII, w jednym pokoleniu.
Biotop. Pojawia się w środowiskach roślinności ruderalno-ogrodowej, w siedliskach kultur rolnych i roślinności zaroślowo-łąkowej, na polanach leśnych, na otwartych polach.
Bionomia. Gatunek synantropijny. Na terenach uprawnych pojawia się masowo, bądź nielicznie, bądź niknie całkowicie. W środowiskach o charakterze pierwotnym, o mało naruszonej równowadze biocenotycznej np. w Pusz. Białowieskiej wahań takich się nie obserwuje. W latach masowego pojawu głogowiec może wyrządzać w sadach owocowych poważne szkody. Dlatego też w całej Europie prowadzi się walkę ze szkodnikiem przez niszczenie gniazd gąsienic oraz jednej z roślin żywicielskich - tarniny, co wpływa na ograniczenie masowych pojawów. Nie wyniszczy się jednak drzew owocowych, na których żerują gąsienice głogowca, a z drugiej strony należy się liczyć z nalotem okazów z południa. Udało się wyniszczyć głogowca w W. Brytanii, gdzie nalot z południa jest utrudniony.
Motyle latają wolno, siadając na kwiatach. Przy licznym pojawie całe pola wyglądają biało od siedzących i latających motyli. Gąsienice żerują na tarninie /Prunus spinosa L./, głogu /Crataegus L./, śliwach /Prunus L./, gruszach /Pirus L./ i innych drzewach owocowych, lęgną się w lecie i jako niedorosłe zimują w uprzędzonych na drzewach i krzewach gniazdach. Dlatego też największe efekty uzyskuje się przez niszczenie gniazd zimą i wczesną wiosną. Na wiosnę gąsienice rozpraszają się, w maju następuje przepoczwarczenie. Motyl po opuszczeniu poczwarki wypuszcza czerwoną ciecz barwiąc nią otoczenie. Gdy w latach masowego pojawu lęgnie się na jednym drzewie tysiące motyli, całe otoczenie drzewa upstrzone jest czerwonymi plamami. Stąd powstała legenda o "krwawym deszczu".
Formy. Gatanek prawie niezmienny. U okazów pochodzących z różnych stron Europy trudno doszukać się jakiejś odrębności. Opisano zaledwie kilka podgatunków prawie wyłącznie z Azji.
Nieco więcej jest form indywidualnych. Od czysto białych do okazów o nieznacznym wzbogaceniu ciemnego desenia, pogrubieniu ciemnych żyłek i powiększeniu plam na brzegu zewnętrznym skł. Niekiedy występuje czarne przyprószenie tła skł. o różnym stopniu nasilenia. U samic zmienia się stopień zagęszczenia łusek aż do niemal całkowicie przezroczystych skrzydeł. Na spodzie skł, występuje czasem barwa żółta.
W Polsce występuje podgatunek nominatywny A. c. crataegi L.
Motyle białe z czarnymi plamami. W Palearktyce występuje ok. 20 gat., w Europie 8, w Polsce 4. Spośród gatunków polskich 2 należą do szkodników, 2 są synantropijne, 3 wędrowne, 1 typowo górski, a 3 gat. należą do najpospolitszych w Europie i w Polsce.
7. Pieris brassicae /Linnaeus, 1758/. - Bielinek kapustnik.
Miejsce typ. - Szwecja. [mapa]
Rozsiedlenie. Płn.-zach. Afryka, Europa, zach. i śr. Azja. Występuje w całej Europie, w płn. Skandynawii spotykane są tylko okazy przylotne. W całej Polsce pospolity. W Tatrach spotykany do ok. 1500 m, rzadziej aż do szczytów.
Okres pojawu. Dwa a niekiedy trzy pokolenia. Pierwsze pok. /gen. vern. chariclea Stephens/ od k. IV do poł. VI. Najwcześniejszy znany mi początek pojawu 12.IV. Drugie pok. /gen. aest. lepidii Rober/ od poł. VII do poł. IX. Przy k. IX w pogodne, ciepłe jesienie może pojawiać się niepełne pok. trzecie.
Biotop. Łąki, pola uprawne, brzegi lasów, polany leśne, liczny blisko zabudowań wiejskich.
Bionomia. Gatunek synantropijny, należy do szkodliwych. Gąsienice pochodzące z pokolenia wiosennego żerują na roślinach krzyżowych /Cruciferae/ jak: gorczyca polna /Sinapis arvensis L./, rzodkiew zwyczajna /Raphanus sativus L./, lewkonii /Matthiola annua Sweet/ i innych. Są one zwykle nieliczne. Gąsienice pochodzące z letniego pokolenia żerują towarzysko głównie na kapustach /Brassica L./, często na kapuście ogrodowej /Brassica oleracea L./, której w tym czasie nie brak i one właśnie powodują znaczna szkody w ogrodach warzywnych, szczególnie w latach licznego pojawu. P. brassicae /L./ rozprzestrzeniał się na całą Europę i Azję równolegle z rozpowszechnieniem upraw kapusty i dlatego liczny jest przy zabudowaniach i na polach. Bardzo często obserwuje się w pobliżu zabudowań wiejskich olbrzymie ilości gąsienic na kapuście. Gąsienice przepoczwarczają się chętnie na ścianach zabudowań i płotach. Znaczną liczbę gąsienic niszczy baryłkarz /Apanteles glomeratus L./. Składa on jaja w ciele gąsienicy. Larwy baryłkarza żywią się jej ciałem, a gdy dorosną przebijają skórę i przepoczwarczają się tworząc na ciele gąsienicy żółte kokony. Innym wrogiem kapustnika jest błonkówka Pteronalus puparum /L./, która niszczy znaczną liczbę poczwarek. Ptaki nie należą do wrogów gąsienic kapustnika, gdyż są one dla nich trujące.
P. brassicao /L./ należy do gatunków wędrownych. Zagadnienie wędrówek tego gatunku omawia dokładnie Blunck /20/. Liczebność wędrujących motyli bywa różna: od pojedynczych okazów i małych grup do masowych przelotów liczących miliony osobników. Szybkość przelotu jest oceniana na 15-20 km/godz. Motyle przelatują dziennie odległości 70 - 130 km. Pokonane odległości sięgają 400 km. Kierunki wędrówek bywają różne. Motyle pok. let. wędrują najczęściej w kierunku południowym, a pok. wios. także ku północy. W wędrówkach biorą udział zarówno ♂ ♂ jak i ♀ ♀. Przyczyny wędrówek są dyskusyjne. Adamczewski /6/ wyraża pogląd, iż owady ulegają wewnętrznemu instynktowi migratyzmu wynikającemu z dynamicznych zmian środowiska.
Formy. Zmienność geograficzna niewielka. Zmienność indywidualna również nieznaczna. Zmianom ulega czarny deseń skł. oraz barwa: od białej do żółtawej /ab. lutea Rob./. Okazy pok. wios. są nieco mniejsze oraz intensywniej czarno przyprószone na sp. skł. tyl. Pok. jesienne jest zbliżone wyglądem do pok. wiosennego. W Polsce występuje podgatunek nominatywny P. b. brassicae L.
8. Pieris rapae /Linnaeus, 1758/. - Bielinek rzepnik.
Miejsce typ. - Szwecja. [mapa]
Rozsiedlenie. Od płn. Afryki przez Europę i Azję palearktyczną do Pacyfiku. Zawleczony do Ameryki Północnej, gdzie jest dziś szeroko rozpowszechniony oraz do Australii, Nowej Zelandii, na Hawaje /F., 47/. W Europie poza płn. skrawkiem Skandynawii. Od śr. Fennoskandii na północ okazy zalatujące. W całej Polsce bardzo pospolity, w Tatrach do samych szczytów.
Okres pojawu. Dwa a nawet trzy pokolenia. Pierwsze /gen. vern. metra Stph./ od k. IV do p. VI, drugie /gen. aest. rapae L./ od p. VII do poł. IX, trzecie /gen. aut. leucosoma Schaw./ /nie zawsze/ w k. IX, niekiedy do k. X /Lublin , 29.X. 1944, 24.X.1953/. W górach można spotkać równocześnie okazy pok. wiosennego i letniego.
Biotop. Występuje prawie wszędzie: na polach, w lasach, na łąkach, w górach i na nizinach, w ogrodach, lubi przestrzenie otwarte.
Bionomia. Gatunek synantropijny, pospolity koło ogrodów i upraw warzywnych. Jeden z najpospolitszych i najbardziej rozpowszechnionych gatunków, szczególnie w lecie. Pok. wios. jest znacznie rzadsze. Motyle latają wolno, nisko, stale siadają na kwiatach, lubią gromadzić się licznie na wilgotnych miejscach często razem z Pieris napi /L./. Podobnie jak kapustnik P. rapae /L./ jest gatunkiem wędrownym, niekiedy odbywa wędrówki razem z kapustnikiem w podobnych warunkach. Gąsienice pochodzące z pok. wios. żerują zwykle na dziko rosnących roślinach krzyżowych /Cruciferae/ i rezedach /Resedaceae/. Gąsienice pok. letniego żerują towarzysko przeważnie na kapustach /Brassica L./ powodując niejednokrotnie znaczne szkody w ogrodach warzywnych; Gąsienice i poczwarki są niszczone głównie przez baryłkarza /Apantelas glomeratus L./ oraz błonkówkę /Pteromalus puparum L./.
Formy. W dość znacznych granicach zmienia się wielkość okazów, czarny deseń na skrzydłach oraz stopień ciemnego przyprószenia na sp. skł. tyl. U samic zmianom ulega barwa wierz. i sp. skł. od białej do żółtej. Ze względu na ruchliwość i wędrówki gatunek nie przejawia tendencji do tworzenia form lokalnych.
Odmian osobniczych opisano wiele. Różnice występują u poszczególnych pokoleń. Pok. wios. jest drobniejsze, o bledszym ciemnym deseniu i silniejszym czarnym przyprószeniu na sp. skł. tyl. niż pok. let. W Polsce występuje podgatunek nominatywny P. r. rapae L.
9. Pieris napi /Linnaeus, 1758/. - Bielinek bytomkowiec.
Miejsce typ. - Szwecja. [mapa]
Rozsiedlenie. Od Hiszpanii przez Europę i część palearktyczną Azji do Japonii. Znany z Ameryki Północnej. W Europie za wyjątkiem płn. Fennoskandii. W całej Polsce bardzo pospolity. W wysokich górach nieco rzadszy, zalatuje jednak aż na szczyty Tatr.
Okres pojawu. Dwa pokolenia, trzecie niezawsze. Pok. wios. /gen. vern. napi L./ pojawia się od k. IV do poł. VI /najwcześniejszy znany mi pojaw - 10.IV/, pok. let. /gen. aest. napesae Esp./ od p. VII do poł. IX. Ewentualne pok. jes. /gen. aut. aestivoauturnalis Muller/ może wystąpić przy k. IX i w X.
Biotop. Motyle występują prawie wszędzie: na otwartych polach, w lasach, na łąkach, a nawet spotkać je można na torfowiskach lub zupełnie zacienionych partiach lasu. Najczęstszy jest na polach, łąkach i polanach leśnych.
Bionomia. Motyl bardzo ruchliwy, spotykany wa wszystkich biotopach, bardziej jednak lubi tereny nieco wilgotne. Jest też pospolitszy w wilgotne lata. Lata wolno, stale siadając na kwiatach. Często można spotkać całe roje tego motyla na wilgotnych miejscach na ziemi. Gatunek wędrowny. R. J. Wojtusiak /210/ podaje przykład wędrówki P. napi /L./ od Warszawy aż do Austrii i Karyntii /ok. 900 km/ w lipcu 1937. Gąsienice żerują zwykle pojedynczo na dziko rosnących roślinach krzyżowych /Cruciferae/ i na wielu innych roślinach zielnych. Zimuje w stadium poczwarki umocowanej do roślin głową do góry.
Formy. Bielinek ten prowadzący bardzo ruchliwy tryb życia nie posiada wielu odrębnych form geograficznych na skutek ciągłego wymieszania się populacji. Z Europy opisano kilka pgat., z których jeden uzyskał ostatnio rangę gatunku P. maura Vrty./56/.
Zmienność indywidualna znaczna. Zmiany dotyczą ilości i wielkości czarnych plam na wierz. skł. Niektóre okazy samic ulegają tak silnemu sciemnieniu, iż przybierają wygląd samic P. bryoniae /Hbn./. Barwa skrzydeł od białej do żółtej. Wyraźne różnice istnieją między pok. wios. i let. U pok. wios. żyłki na sp. skł. tyl. są szeroko, czarno przyprószone, ciemny deseń wierz. skł. bledszy ale bogatszy. U pok. let. żyłki na sp. skł. tyl. znacznie słabiej przyprószone, ciemny deseń intensywnie czarny, na ogół uboższy.
W Polsce występuje podgatunek nominatywny P. n. napi L.
10. Pieris bryoniae /Hubner, 1806/. - Bielinek górski.
Miejsce typ. - Alpy niemieckie. [mapa]
Do dziś pozostaje aktualny problem traktowania P. bryoniae /Hbn./ jako gatunku; czy też podgatunku P. napi /L./. Ostatnio prowadzili badania w tym zakresie Petersen /126, 127/ oraz Lorkovic /91/. Badania te pozwoliły na ustalenie pewnego, określonego poglądu. Petersen /127/ biorąc pod uwagę różnego rodzaju izolacje /ekologiczną, seksualną, genetyczną/ obu omawianych form P. napi /L./ i P. bryoniae /Hbn./ dochodzi do przekonania, iż w poszczególnych ośrodkach pojawu rodzaj izolacji jak i jej znaczenie może być różne. W związku z tym nie można ogólnie traktować populacji obu form jako dwóch gatunków, ani też jako dwóch podgatunków. Przy znacznej izolacji, jak np. w północnych Alpach /Allgau/, obie formy zachowują się jak dwa gatunki. Przy słabszej izolacji, jak np. w rejonie Lago Maggiore lub Modling koło Wiednia, hybrydyzacja jest znaczna a obie formy zachowują się jak dwa podgatunki. Dlatego też formy te mogą być taksonomicznie traktowane różnie w zależności od nakładania się na siebie podobieństw, okresu istnienia populacji w danych warunkach klimatycznych i wreszcie od osobistej oceny badacza. Petersen "woli" traktować obie formy jako dwa gatunki ze względu na to, iż w rejonie arktycznym w Europie, Azji i Ameryce Północnej w warunkach istnienia obu form różnice będą się utrwalać i powodować coraz większą ich odrębność.
Lorkovic /91/ uważa, iż obie omawiane formy są klasycznym przykładem stadium przejściowego między podgatunkiem i gatunkiem. Wszelkie próby potraktowania obu form jak dwóch gatunków lub dwóch podgatunków nie odpowiadają rzeczywistości. Nie można umieścić różnych etapów rozwoju w sztywnym, nienaturalnym systemie taksonomicznym, który nie może pasować do różnorodnych problemów ewolucji. Dlatego Lorkovic uważa, że najbardziej pasującym określeniem byłoby "semispecies". Stwierdzenie czy formy polskie P. bryoniae /Hbn./ są bardziej zbliżone do stopnia gatunku czy podgatunku wymaga długich wyczerpujących badań. W niniejszej pracy traktuję P. bryoniae /Hbn./ jako gatunek.
Rozsiedlenie. Góry płn. i śr. Europy, centr. Azji oraz Alaska, Labrador, Colorado w Ameryce Północnej. W Azji występuje od Sajanów do Kamczatki. Podawany z Kaukazu. W Europie znany ze Szkocji, Alp, Karpat i płn. Fennoskandii. W Polsce występuje na kilku stanowiskach w paśmie Karpat; w Tatrach rzadki, pojawia się tylko w części zachodniej /Kw., 83, N., 119/. Licznie występuje w Bieszczadach /Bl., 15/. Z terenu Sudetów Wolf /212/ podaje Masyw Pradziada. Moucha /105/ uważa występowanie w Sudetach za mało prawdopodobne. Sterba /180/. Moucha /105/ oraz Zelny /215/ podają wiele miejscowości z gór po stronie słowackiej od Małych Karpat na zachodzie do gór Vihorlat na wschodzie. Zelny podaje również miejscowość Kornuty /na zachód od Dukli/. Dalej na wschód wzdłuż łuku Karpat P. bryonlae /Hbn./ występuje w Czarnohorze /Hoverla, Rahonieska/ /N., 119/ oraz w Karpatach południowych.
Okres pojawu. Występuje w jednym lub dwóch pokoleniach zależnie od wysokości. W Tatrach pojawia się na wysokości 1000 - 1400 m w jednym lub dwóch pokoleniach od poł. V do poł. VIII. W Bieszczadach występuje w dwóch pokoleniach na wysokości 750 - 1200 m od k. V do k. VI oraz od k. VII do k. VIII. W Czarnohorze pojawia się na większych wysokościach /ok. 1800 m/ w jednym pokoleniu, wyjątkowo w dwóch /N., 119/.
Biotop. Polany i łąki górskie wśród lasu. połoniny, często przy górnej granicy lasu.
Bionomia. Ogólnie P. bryoniae /Hbn./ występuje w górach do wysokości 2000 m. Formy występujące wyżej są w zasadzie jednopokoleniowe, zaś formy zamieszkujące niższe rejony gór są dwu- lub nawet trzypokolenlowe. W sprzyjających warunkach może niekiedy u formy jednopokoleniowej pojawić się pokolenie drugie. Przypuszczalnie nie ze wszystkich poczwarek pochodzących od pokolenia wiosennego lęgnie się pokolenie drugie, równa część poczwarek wydaje motyle po przezimowaniu. W zależności od warunków klimatycznych w danym roku pokolenie drugie może być mniej lub bardziej liczne, a w krańcowo nie sprzyjających warunkach może wogóle nie wystąpić.
Samce latają bystro siadając często, ale na krótko na kwiatach. Samice są powolniejsze, niejednokrotnie zrywają się do lotu po wypłoszeniu z trawy. Gąsienice żerują na roślinach krzyżowych z rodzajowi gęsiówka /Arabia/, tobołki /Thlaspi/ i innych. Zimują w stadium poczwarki.
Formy. Motyl o bardzo dużej zmienności, szczególnie wśród samic. U samców zmienność polega głównie na zróżnicowaniu zaczernienia żyłek na w. skł. przy brzegu zewnętrznym oraz zaczernieniu żyłek na sp. skł. tyl. U samic różnice są znacznie wyraźniejsze a polegają głównie na stopniu zaciemnienia skł. oraz intensywności barwy żółtej na wierzchu skł. Różnice te występują nie tylko u okazów z różnych okolic, czy różnych populacji, ale również u okazów w ramach tej samej populacji. Między pokoleniem wiosennym i letnim widać również wyraźne zróżnicowanie.
Ze względu na znaczną różnorodność ubarwienia samic powstało szereg nazw pewnych form typowych. Intensywnie zaciemnione samice z Czarnohory należą do f. concolor Rober, samice tatrzańskie są przeważnie typu radiata Rober. Formy bieszczadzkie są najbardziej jasne i najintensywniej żółte. Ogólnie możnaby stwierdzić, że im wyżej dana forma występuje, tym silniej jest zaciemniona, im niżej - tym bardziej żółta.
Podgatunek nominatywny P. b. bryoniae Hbn. występuje w płn. Alpach. Płd.-wsch. Alpy zamieszkuje P. b. neobryoniae Shel. W Dolnej Austrii, Styrii, Karyntii występuje P. b. bryonides Verity. Z płn. Fennoskandii i Szkocji znany jest P. b. frygida Scudder. Ze Słowacji, z gór Vihorlat Moucha /105/ opisał podgatunek P. b. vihorlatensia Moucha /1956/. Przypuszczalnie forma ta wykracza swym zasięgiem na północ i wschód. Góry Vihorlat znajdują się po południowej stronie Karpat na przeciw Bieszczadów Zachodnich w odległości ok. 30 km. Przeprowadzone przez autora porównanie fotografii /43, tab. IV/ P. b. vihorlatensis Moucha z okazami zebranymi przez autora w Bieszczadach /42 szt/ wykazało bardzo znaczne podobieństwo obu form. Dlatego też zaliczam formę bieszczadzką do podgatunku P. b. vihorlatensis Moucha.
Forma tatrzańska różni się od f. bieszczadzkiej jak i od f. z Czarnohory. Być może zbliżona jest do f. z Tatr Liptowskich po stronie słowackiej. Samice z Czarnohory są zbliżone wyglądem do f. typowej z Alp płn., natomiast samce posiadają bodaj najwyraźniejsze ze wszystkich form czarne, trójkątne zakończenie żyłek na wierz. skł. Forma z Czarnohory jest f. odrębną, a równocześnie wydaje się być formą "czystą" /nieshybrydyzowaną/, gdyż jak podaje Niesiołowski /119/ jej izolacja w stosunku do P. napi /L./ jest bardzo znaczna.
Podgatunki występujące w Polsce. W Bieszczadach Zachodnich występuje P. b. vihorlatensis Moucha. Pgat. tatrzański nie został określony.
Mapa 4. Rozsiedlenie P. bryoniae /Hbu./ w płd. Polsce i płn. Słowacji.
Rodzaj obejmuje kilka gat. palearktycznych, W Europie występują 3 gat., w Polsce 1.
11. Pontia daplidice /Linnaeus, 1758/. - Bielinek rukiewnik.
Miejsce typ. - Afryka i płd. Europa. [mapa]
Rozsiedlenie. Gatunek znany niemal z całej Palearktyki: płn. Afryka, Europa, Azja Mniejsza, śr. i wsch. Azja do Japonii i Chin. W Azji sięga na południe do Kaszmiru i Tybetu. W Europie od Hiszpanii na całym kontynencie, sięga do Morza Północnego i Bałtyku /aż do Zat. Botnickiej/. W płd. Anglii, Danii i płd. Fennoskandii pojawiają się okazy przylotne. Znany z całej Polski. W górach rzadki, w Tatrach przypadkowe okazy do 1200 m.
Okres pojawu. Pojawia się w dwóch pokoleniach; pierwsze /gen. vern. bellidice O./ p. V do p. VI, drugie od p. VII do P. IX. W pogodne, ciepłe jesienie mogą pojawiać się okazy trzeciego pokolenia.
Biotop. Kserotermiczne siedliska roślinności kultur rolnych, otwarte pola, ścierniska. Lata w miejscach ciepłych, nasłonecznionych, na brzegach lasów, przy torach, rzadziej na łąkach.
Bionomia. Motyle latają nisko, niezbyt szybko, często siadając na krótko na kwiatach lub na ziemi. Pok. wiosenne jest znacznie rzadsze od letniego. W pewne lata bardzo trudno spotkać okazy pok. wiosennego. Pojaw nieregularny, liczebność populacji w poszczególnych latach znacznie zróżnicowana. W pewne lata pospolity, w inne rzadki, przypuszczalnie w zależności od dopływu okazów przylatujących z południa. Motyl wędrowny. Corocznie rozprzestrzenia się z bardziej południowych ośrodków występowania w kierunku północnym: do płd. Anglii, Danii, płd. Szwecji, płd. Finlandii i innych krajów.
Gąsienice żerują w czerwcu i w jesieni głównie na roślinach krzyżowych /Cruciferae/ jak: gorczyca jasna /Sinapis alba L./, stulicha psia [Descurainia sophia /L./ Web.], rezeda żółta /Reseda lutea L./ i innych. Niekiedy z gąsienic pok. wiosennego lęgną się okazy dopiero następnej wiosny. Zimowanie w stadium poczwarki.
Formy. Okazy pok. wiosennego różnią się znacznie od letniego. Pok. wiosenne: dług. skł. przed. ok. 18 mm, tło sp. skł. tyl. jaskrawo, trawiastozielone. Pok. letnie: dług. skł. przed. ok. 23 mm, tło sp. skł. tyl. żółto-zielonkawe. Zmienność indywidualna nieznaczna. Różnice występują w wielkości okazów oraz intensywności żółtawej i czarnej barwy.
W Polsce występuje podgatunek nominatywny P.d. daplidice L.
Do rodzaju należy ok. 10 gat. palearktycznych. W Europie znane są 4 gat., w Polsce 1. Motyle małe. U samców często występuje na zewnętrznej połowie skł. przed. pomarańczowa plama.
12. Anthocharis cardamines /Linnaeus, 1758/. - Zorzynek rzeżuchcwiec.
Miejsce typ. - Szwecja [mapa]
Rozsiedlenie. Niemal cała Europa, Azja Mniejsza, Azja Przednia i środkowa do Tybetu i zach. Chin. Poprzez Sajany do Sachalinu i Japonii. Na terenie Europy brak w płn. Fennoskandii, płn. Anglii i płd, Hiszpanii. W całej Polsce gatunek ten jest szeroko rozprzestrzeniony, w dolinach tatrzańskich do 1300 m.
Okres pojawu. Jedno pokolenie od k. IV do poł. VI. W Tatrach od poł. V do poł., a nawet do k. VII.
Biotop. Pojawia się w siedliskach roślinności zrębowo-łąkowej i leśno-zaroślowej, na wilgotnych polanach i drogach leśnych, na wilgotnych łąkach w miejscach nasłonecznionych. W górach wzdłuż potoków w dolinach.
Bionomia. Motyle latają nisko, szczególnie wzdłuż brzegów lasów liściastych, nad łąkami, siadając na kwiatach. Samice są o wiele rzadsze, w locie upodobniają się do bielinków: Pieris napi /L./ i P. rapae /L./. Gąsienice lęgną się ze złożonych jajek w ciągu całego lata /od VI do VIII/. Zdarzają się przypadki pojawu pojedynczych okazów drugiego pokolenia. Poczwarka zimuje normalnie jeden raz, niekiedy dwukrotnie. Gąsienice żerują na liściach i kwiatach rzeżuchy łąkowej /Cardamine pratensis L./, stulisza lekarskiego [Sisymbrium officinale /L./ Scop.], wieżyczki gładkiej /Turritis glabra L./ i wielu innych.
Formy. Gatunek ten posiada niewielką ilość form geograficznych, znaczną natomiast liczbę form osobniczych. Najczęstszym zmianom ulega wielkość okazów /długość skł. przed. waha się w granicach 13-23 mm/, a także wielkość i barwa pomarańczowej plamy u samców. Może być ona rozjaśniona aż do cytrynowo-żółtej, może być również znacznie intensywniej pomarańczowa. Czarna plamka przy końcu komórki środkowej czasem zanika, czasem bywa znacznie większa. Różna bywa intensywność żółtego tła na sp. skł. tyl. u samicy. Wielkość i barwa zgniłozielonych plam na sp. skł. tyl. zmienia się w niewielkich granicach.
W Polsce występuje podgatunek nominatywny A. c. cardamines L.
Do podrodziny należą gatunki średniej wielkości /rozpiętość skł. 50-70 mm/ o barwie od białej do pomarańczowo-czerwonej. Damorfizm płciowy wyraźny, Większość gat. występuje w Palearktyce /ok. 50/. W Europie i w Polsce w ramach podrodziny występują dwa rodzaje: Colias Fabr. i Gonepteryx Leach, do których należy 15 gat. europejskich, w tym 6 polskich.
Motyle o barwie od białej, poprzez różne odcienie barwy żółtej i pomarańczowej, aż do pomarańczowo-czerwonej. Na śr. skł. tyl. na wierz. i od sp. znajduje się, charakterystyczna duża, owalna plama, często ze srebrną źrenicą na sp. skł. Bardzo duża zmienność indywidualna. Wśród samic gatunków, u których typową formą jest pomarańczowa, pojawia się pewien odsetek samic białych. Odsetek ten bywa różny w poszczególnych latach i populacjach. Lot szybki, długotrwały. Wiele gatunków wędrownych. Większość występuje w centralnej Azji, nieliczne w Afryce i w obu Amerykach. Kilka gat. arktycznych. W Palearktyce występuje ok. 40 gat., w Europie 12, w Polsce 3.
Colias phicomone /Esper, 1780/.
Miejsce typ. - Austria /Steiermark/. [mapa]
Rozsiedlenie. Znany z gór Kantabryjskich w płn. Hiszpanii, Pirenejów i Alp. w Polsce jak i sąsiednich krajach nie występuje /roz. 6:5/.
13. Colias palaeno /Linnaeus, 1761/. - Szlaczkoń torfowiec.
Miejsce typ. - Szwecja. [mapa]
Rozsiedlenie. Europa przez Syberię do Japonii. W Europie na wschód od południka ok. 6° dł. wsch. Brak jednak w Italii i na Bałkanach. W Meklemburgii b. rzadki, na Nizinie Pruskiej wiele stanowisk podaje Sp./173/. Na Litwie częsty - Vi./198/, na Białorusi nierzadki - Merż. i inni /97/. W Czechosłowacji b. lokalny - Kudr./86/.
W Polsce charakter występowania wyspowy we właściwych biotopach w płn. i płd. rejonie kraju. W części centr. rzadki. Brak go w Tatrach, Pieninach, Beskidach i Bieszczadach. W płn.-zach. Polsce na Nizinie Szczecińskiej niegdyś rzadki, Urb./196/ 1 Mey. /98/ wymieniają jedynie Stepnicę i Świnoujście. Obecnie brak.
We Wsch. części Pojez. Pomorskiego częsty, wiele miejscowości podaje Urb., 1939 /196/. Słupsk, Sławno, Darłowo, Rowy k. jez. Gardno, Jastrowie, St. Chwalim, Bytów, Miastko, Trzebielino, Wałdowo n. Wieprzą. F./47/ z tego rejonu wymienia kilka stanowisk. Z rejonu dolnej Wisły /Gdańsk, Bąkowo, Kartuzy, Grudziądz i Starogard Gdański/ oraz z Poj. Mazurskiego /Kętrzyn, Zalewo, Morąg, Ostróda, Dąbrówno, Olsztyn, Ełk, Orzysz, Szczytno i Wielberk/ podaje Sp., 1903 /173/. Współcześnie w Pusz. Augustowskiej leg. Kw. Z Wielkopolski istnieje jedyne wzmianka Schm., 1903 /153/ z Mosiny k. Poznania. Prawdopodobnie pomyłka /roz. 6:6/.
Z Pusz. Białowieskiej podaje G., 1923, 1938 /48, 50/ oraz Kw. /84/. Z okol. Warszawy /Ząbki, Miłosna, Uwieliny, Brzostowiec, Struga/ podaje Słasz. /170/. Współcześnie w Ząbkach leg. Kw. Z rejonu Parczewa /Brzostówka/ wymienia Kr., 1925 /76/.
Z Dolnego Śląska znane są dawne /1840-1927/ stanowiska podane przez W. /212/: Opole /Pesch./, Kluczbork, Oleśno /Illgner/, Wykroty k. Zgorzelca, Zebrzydowo /Som./, Zgorzelec /Mar./, okol. Szprotawy /Pf./, Śnieżnik Kłodzki /W. i Rbl./. Współcześnie /jedyne znane stanowisko/ podają Szp. /224/ i Kok. /219/ z Kotliny Kłodzkiej /Duszniki Zdrój/. Według danych Szp. /224/ wyginął na terenie Borów Dolnośląskich.
Z Wyżyny Śląskiej W. i Rbl., 1927 /212/ wymieniają miejscowości: Tarnowskie Góry, okol. Katowic, Herby Śl. i Koszęcin. Z okol. Częstochowy - Pr., 1934/137/ i Sk., 1968/165/, z okol. Zawiercia - Masł., 1928 /94/, Sk./165/ i Izaak, 1923 /115/, z Chrzanowa - Sk./165/. według Skalskiego C. paleeno /L./ zanika obecnie w okol. Częstochowy, Zawiercia i Chrzanowa.
Z okol. Krakowa podają Raz. i Pal., 1969 /143/, Str., 1937/179/ i Sk./165/, z Sulejowa n. Pilicą - Śl., 1975/226/, z okol. Kielc /Białogon, Nałęczów, Dąbrowa/ - Bż., 1923 /17,19/, z rejonu Rytwlany-Sandomierz podaje Karp.,1925 /66/. Natomiast Kr./79/ uważa iż występowanie tego gatunku w okol. Sandomierza jest niemożliwe.
W okol. Zaklikowa na Lubelszczyźnie leg. Kw., na Roztoczu /Zwierzyniec/ - Xięż., 1935/213/ oraz leg. Kw. Z Pusz. Niepołomickiej wymienia Kul., 1910/88/ oraz Pr./131/. z Sędziszowa k. Rzeszowa - Kul. /88/. z Podhala /Cz. Dunajec/ podaje Stch., 1923 /176/, współcześnie leg. Szp. i Pal.
Z okol. Oświęcimia - Stug., 1939/187/. Przypadkowy okaz na Hali Tomanowej w Tatrach leg. Bat./9/.
Okres pojawu. Pojawia się w jednym pokoleniu od ok.10.VI. /niekiedy już od k. V/ i lata do poł. VII.
Biotop. Występuje na terenach torfiastych, bagiennych polanach leśnych, gdzie rośnie borówka bagienna /Vaccinium uliginosum L./, wśród niskich krzewów i małych brzózek.
Bionomia. Relikt epoki lodowej. Lot ma bystry, wytrwały. Siada na kwiatach, szczególnie żółtych i na krzewinach borówki bagiennej, siada tez chętnie, szczególnie w godzinach popołudniowych, na niskich brzózkach, gdzie jest niemal niewidoczny wśród liści, na nich też często nocuje. W początkowym okresie lotu można go spotkać jedynie w miejscach lęgowych, w późniejszym okresie rozprzestrzenia się na okoliczne kwieciste łąki i polany leśne. Gąsienice żerują na borówce bagiennej /Vaccinium uliginosum L./ przez lato do jesieni, a po przezimowaniu w maju. Poczwarki przeważnie na roślinie żywicielskiej.
Formy. Zmienność geograficzna nieznaczna, indywidualna większa.
Samce. Barwa tła w. skł. niekiedy bledsza lub intensywniej żółta. Czarna przepaska brzegowa o różnej szerokości /na skł. przed. 3-6 mm/, niekiedy żółto przyprószona. Przy brzegu tylnym skł. przed. niekiedy czarny klin sięgający czasem do połowy długości skł. Czarna plamka przy końcu komórki środkowej na w. skł. przed. wyraźna, czasem z białą źrenicą lub ledwie zaznaczona, /podobnie u samic/. Spód skł. żółtawy lub zielonkawy, na sp. skł. tyl. czarne przyprószenie o różnej intensywności, srebrna plama różnej wielkości.
Samice. Tło skł. bywa lekko żółtawe łub żółte, a nawet ciemnożółte. Na czarnej przepasce brzegowej pojawiają się niekiedy jasne plany różnie rozwinięte. Spód skł. tyl. od szaro-zielonkawego, poprzez żółty do ochrowo-żółtego. Stopień czarnego przyprószenia różny. Dość częste bywają połączenia kilku cech aberatywnych w jednym okazie.
Pgat. nominatywny C.p. palaono L. występuje w Europie północnej: Szwecja, Norwegia, Finlandia. Europę środkową /oprócz Alp/, w tym i Polskę zamieszkuje C.p. europome Esper. Jest to pgat. większy i bardziej żółty od C. p. palaeno L. W płn.-wsch. Polsce pojawia się jako C.p. pruefferi Krzyw. opisany w 1967 r. z Puszczy Białowieskiej /Kw., 84/. Do tego pgat. zaliczam również populacje z Puszczy Augustowskiej i z okolic Wilna. Są to okazy bardzo duże /rozpiętość do 56 mm/ o szerokiej, czarnej, brzegowej przepasce z czarnym, długim klinem /u samców/ przy brzegu tyl. skł. przed. Na spodzie skł. tyl. czarne przyprószenie bardziej intensywne, srebrne plamy około dwukrotnie większe.
Forma z Podhala z torfowisk Czarnego Dunajca jest drobniejsza od C.p. europome Esp.
W Polsce występują pgat.: C.palaeno pruefferi Krzyw, w płn.-wsch. Polsce oraz C.p. europome Esp. na pozostałym terenie kraju. Nie opracowana jest przynależność podgatunkowa formy podhalańskiej i sudeckiej.
Colias chrysotheme /Esper, 1781/.
Miejsce typ. - Kremnica /Czechosłowacja/. [mapa]
Rozsiedlenie. Od Ałtaju na wschodzie poprzez Persję płd. Rosję i Azję Mniejszą wchodzi wąskim klinem do wsch. Europy: Rumunia, Czechosłowacja, Węgry, wsch. Austria. W Polsce nie występuje. Romaniszyn /153/ wymienia Małopolskę /Jarosław pod Przemyślem, 2 okazy, log. Watzka/. Potwierdzenia brak /roz. 6:7/. Znany jednak z bezpośredniego sąsiedztwa: Bukowina, Słowacja.
Okres pojawu. Pojawia się w dwóch, a nawet w trzech pokoleniach od IV do X.
Biotop. Gatunek stepowy. Przebywa na nasłonecznionych, suchych terenach trawiastych.
Bionomia. Lot motyla powolny, trzepotliwy, nietypowy dla gatunków z rodzaju Colias F. Zewnętrzny wygląd Zbliżony do C. myrmidone /Esp./ i C. crocea Fourc., powoduje wiele pomyłek w oznaczeniu. Gąsienice żerują na wyce /Vicia hirsuta Gray/, cieciorce /Coronilla varia L./, traganku /Astragalus austriacus Jacqu/.
W Polsce C. chrysotheme /Esp./ nie występuje.
14. Colias myrmidone /Esper, 1701/. - Szlaczkoń szafraniec.
Miejsce typ. - Turnau /Czechosłowacja/. [mapa]
Rozsiedlenie. Europa, Azja Mniejsza, Azja Przednia. W Europie sięga na zachód do ok. 14° dł. wsch., na południe do ok. 44° sz. płn., na północ do Łotwy. Brak w całej zach., płn. i płd. Europie. Spotykany lokalnie na Litwie i Łotwie /Vi.,198/, w śr. i płd. części Białorusi /Merż., 97/, na Ukrainie, lokalnie w Czechosłowacji. W Polsce nie wszędzie, brak w płn.-zach. części kraju /Nizina Szczecińska, Pojezierze Pomorskie, Wielkopolska/. Na poj. Mazurskim b. mało dawnych danych: Ostróda /Vogel, 201/, Wielbark /Sp., 173/. Jedyna współczesna informacja z Górzna k. Brodnicy /1 okaz żeński/ /Pr., E.S., 140/. Liczniejszy w centr. i wsch. Polsce. W górach b. rzadki lub brak.
Z Pusz. Białowieskiej podają Pr./134/, G./48,50/, Kw./84/. Kleszczele i Siemiatycze na Podlasiu - leg. Kw. Wiele stanowisk w okol. Warszawy wymienia Słasz./170/, a współcześnie leg. Kw., Pusz. Kampinoska /leg. Kw./, Zbuczyn /Kr., 76/, okol. Lubartowa /leg. Kw./. W Kotlinie Śląskiej nieczęsty: Leśnica k. Wrocławia, Brzeg, Milicz, Niemcza, Dzierżoniów, Strzelniki /Woc.,212/, w okol. Szprotawy brak /Pf., 212/, Kamienna Góra /wyginął po 1911/ /For., 212/.
Rejon Wzgórz Trzebnickich: Trzebnica i Rzymówka /Nohr, 212/. Okol. Zgorzelca /Mar., 212/. Współcześnie Szp./224/ podaje Góry Stołowe i Dzierżoniów. Wyżyna Śląska: Tarnowskie Góry, Woźniki, Zbrosławice /w. i Rbl., 212/. Częstochowa /Pr., 128 i Sk., 165/. Zawiercie /Masł., 94/, /Nies. 113/, /Sk.,163/. Chrzanów /Sk., 163/. Ojców /Bież., 16 i Sk., 165/. Okol. Krakowa /Nies., 110, 114/, /Sk., 165/. /Raz., Pal., 143/. Z okol. Sulejowa n. Pilicą /Kul., 88/. Okol. Kielc: Słowik /Kr.,77/, Zagnańsk /Sok., 172/, Karczówka, Dyminy, Kawecczyzna /Bież., 17/. Z okol. Opatowa /Nies., Pr., 120/.
Z okol. Sandomierza /Karp., 66/. Współcześnie z Sulejowa n. Pilicą podaje Śl./226/, z okol. Pińczowa /Krzyżanowice, Grabowiec/ /Kos., 72/. Wyżyna Lubelska: Puławy, Kazimierz, Niemce, Lublin, Zemborzyce, Łopiennik, Kraśnik /log. Kw./. Roztocze: Zwierzyniec /Xięż., 213/,/leg. Kw./. Gorce /leg. Kw./. Gubałówka /2 okazy/ /W.J., 208/, Tatry /2 okazy 1912, Łysa Polana i Łysanki/ /Kul., 88/ /roz. 6:8/. Gorlice i Rzeszów /Schaitter, 1870/ podaje Rom./l53/. Krzywcze na Poj. Przemyskim /leg. S.W./.
Okres pojawu. Występuje w dwóch pokoleniach: pierwsze /gen. verm. verna Vrty/ od poł. V do k. VI, drogie /gen. aest. myrmidone Esp./ od poł. VII do p. IX.
Biotop. Gat. stepowy. Występuje na terenach suchych, ciepłych, nasłonecznionych. Brzegi suchych lasów, otwarte, duże polany leśne, torowiska, siedliska roślinności ruderalno-krzewiastej.
Bionomia. Lot szybki, długotrwały, motyle przerywając lot nagle siadają na kwiatach zwykle na krótko. W miejscach pojawu zazwyczaj liczne. Gąsienice zimują. Do roślin żywicielskich należą głównie szczodrzeńce: Cytisus rotisbonensis Sch., C. laburnum L., C. nigricans L., C. capitatus Scop. Gąsienice żerują jesienią, a po przezimowaniu w maju, potem w lipcu.
Formy. Zmienność indywidualna b. duża, form lokalnych niewiele. Samce. Zmienia się głównie barwa w. skł. Od bardzo jasnych, lekko zaróżowionych /ab. griseomarginata Berger/ poprzez żółte, pomarańczowe do ognistoczerwono-pomarańczowych /ab. rubroflammea Zelazny/. Na czarnym obrzeżeniu występują często żółte żyłki. Rzadko spotyka się samce z odcieniem fioletowym. Samice występują w dwóch zasadniczych formach: pomarańczowe i białe /f. alba Stgr./. Na ogół f. biała jest znacznie rzadsza, jednak jej udział bywa różny w poszczególnych latach i na różnych stanowiskach. Wiele form pośrednich pomiędzy f. białą i ognistoczerwonawą: lekko żółtawe, żółto-różowawe, żółto-pomarańczowe, pomarańczowe. Jasne plamy na ciemnym obrzeżeniu skł. różnej wielkości i barwy: od jasnych, ukształtowanych w przepaskę, aż do zupełnego zaniku /ab. inumbrata Schultz/. Wierzch skł. tyl. o różnorodnym deseniu, jaśniejszy lub silnie zaciemniony, z jasnymi, wyraźnymi lub zanikającymi plamami, z węższą lub szerszą czarną, brzegową przepaską oraz plamą przy końcu komórki środkowej o barwie od białej do ognistoczerwonej. Dużo okazów łączących cechy poszczególnych odmian. Opisano ok. 80 aberacji. Pokolenie wiosenne jest na ogół jaśniejsze od letniego.
W Polsce występuje podgatunek nominatywny C.m. myrmidone Esp.
13. Colias crocea /Fourcroy, 1705/. - Szlaczkoń sylwetnik.
Miejsce typ. - Paryż. [mapa]
Syn. - C. edusa /Fabricius, 1787/.
Rozsiedlenie. Płn. Afryka, śr. i płd. Europa, Azja Mniejsza, zach. Azja: Persja, Afganistan. Gatunek wędrowny. W płn. i w śr. Europie pojawiają się okazy przylatujące z południa. W Polsce pojawiają się na wiosnę okazy przylotne, w lecie okazy przylotne i rodzime, w jesieni /przy sprzyjających warunkach/ okazy rodzime. Gatunek spotykany w całej Polsce. Im dalej ku północy, tym mniej liczny. W Tatrach występuje na wszystkich wysokościach, aż do szczytów. Okazy zalatujące spotykane są w płd. Anglii, Danii, płn. Niemczech, płd. Szwecji, płd. Norwegii, w Krajach Przybałtyckich i płd. Finlandii.
Okres pojawu. Pojawia się w dwóch a czasem w trzech pokoleniach. Pierwsze pok. /przylotne/ od k. V do k. VI, drugie pok. /rodzime i przylotne/ od poł. VII do poł. IX, trzecie pok. /tylko w ciepłe, pogodne jesienie/ /rodzime/ pojawia się w k.IX lub na p. X aż do ustania, sprzyjającej pogody. Okazy trzeciego pokolenia spotykałem /okolice Lublina/ jeszcze w ostatnich dniach października.
Biotop. Gatunek ten lubi przestrzenie otwarte: pola koniczynowe, duże leśne polany, brzegi lasów, torowiska. Spotkać go można niemal wszędzie na otwartych przestrzeniach w czasie wędrówki na północ.
Bionomia. W śr. Europie i w Polsce zimy są zbyt surowe, by gąsienice mogły ją przeżyć. Na wiosnę przylatują do nas wylęgłe na południu okazy i dają drugie pok. w lecie. Gatunek ten wędruje pojedynczo, szczególnie licznie w latach gorących, suchych, gdy rośliny żywicielskie usychają w warunkach klimatycznych krajów południowych, w takie lata może dojść do wędrówek masowych.
