Rodzina Papilionidae obejmuje w Palearktyce 3 podrodziny: Papilioninae, Zerynthiinae i Parnassinae. W literaturze można się spotkać z podziałem tej rodziny na dwie: Papilionidae 1 Parnassidae.
Do rodziny należą motyle duże i bardzo duże, aż do największych (tropikalny rodzaj Ornithoptera Boisd. o rozpiętości skrzydeł do 170 mm). Motyle mają charakterystyczny wklęsły tylny brzeg skrzydeł tylnych, oraz drugą żyłkę aksylarną na skrzydłach przednich. Nogi przednie całkowicie wykształcone, czułki na ogół krótkie, zakończone buławką. Gatunki tropikalne wykazują olbrzymią różnorodność kształtów i barw. Lot przeważnie bystry lub szybujący. Niektóre gatunki są trujące dla ptaków. Gąsienice, nagie lub porosłe rzadkimi włoskami, żerują pojedynczo. Poczwarki umocowane głową do góry lub leżą luźno na ziemi. Do rodziny należy w skali światowej ok. 550 gat., w Palearktyce ok. 100 gat., w Europie 12 gat., w Polsce 5 gat.
Motyle duże i bardzo duże o różnorodnym kształcie, ubarwieniu i deseniu skrzydeł. Skrzydła tylne opatrzone najczęściej krótszym lub dłuższym ogonkiem. U niektórych gatunków całe skrzydło tylne wydłużone jest w kształcie szerokiego ogonka. Motyle mają lot lekki, szybki, niekiedy szybują nie poruszając skrzydłami. Gąsienice wielu gatunków posiadają z tyłu głowy gruczoły wciągalne (osmeteria), które przy podrażnieniu wysuwają wydzielając silny zapach. Gatunki tej podrodziny (w liczbie ok. 500) zamieszkują wszystkie kontynenty. W Palearktyce występuje ok. 60 gat. należących do kilku rodzajów. W Europie i w Polsce występują przedstawiciele dwóch rodzajów: Papilio Latr. oraz Iphiclides Hbn.
Rodzaj obejmuje w Palearktyce ok. połowy (30 gat.) podrodziny, w Europie 4, w Polsce 1.
1. Papilio machaon /Linnaeus, 1758/. - Motyl paź królowej.
Miejsce typ. - Szwecja. [mapa]
Syn. - Papilio sphyrus /Hubner, 1823/.
Rozsiedlenie. Niemal cała Palearktyka. W Afryce sięga na południu do oaz Sahary, w Azji od Himalajów do Kamczatki, a na wschód do Japonii. Znany z płn. Indii, płn. Kaszmiru i śr. Chin. Występuje w płn.-zach. części Ameryki Płn. Cała Europa oprócz Anglii, gdzie pojawia się jedynie na kliku stanowiskach. W Polsce wszędzie dość pospolity oprócz Tatr, dokąd zalatują jedynie przypadkowe okazy.
Okres pojawu. Występuje w dwóch pokoleniach: gen. vern. od p. V do pol. VI, gen. aest. aestivalis Shelj. od p. VII do poł. VIII. W sprzyjających warunkach pogodowych mogą pojawiać się pojedyńcze okazy trzeciego pokol. w VIII i IX.
Biotop. Motyl lata na nasłonecznionych miejscach, na większych polanach leśnych, brzegach lasów, wzgórzach, torowiskach, polach koniczynowych, rzadziej na łąkach. W górach na polanach, zboczach, wzgórzach. Lubi przebywać dłuższy czas na jednym miejscu (szczyty wzgórz, polany leśne).
Bionomia. Motyl lata szybko zygzakami, lub wolno przenosząc się z kwiatu na kwiat, lub też szybuje na ulubionych miejscach. Może pokonywać znaczne odległości. Gąsienice żerują na roślinach baldaszkowatych (Umbelliferae). Pierwsze pokol. gąsienic żeruje w czerwcu najczęściej na marchwi zwyczajnej (Daucus carota L.), drugie pokol. w sierpniu i wrześniu przede wszystkim na biedrzeńcu mniejszym (Pimpinella saxifraga L.). Gąsienica podrażnione jakimś bodźcem zewnętrznym wysuwają (umieszczone tuż za głową) dwa długie, pomarańczowe gruczoły wciągalne wydzielając silny, charakterystyczny zapach. Poczwarki umocowane do traw bywają jasnozielone, żółto-brązowe lub jasnoszare. Poczwarki zimują raz, niekiedy dwa, a nawet trzykrotnie. Gąsienice i poczwarki bywają niszczone przez znaczną liczbę (ok. 20) różnych gatunków pasożytów. Samice składają jaja pojedynczo na spodzie liścia.
Formy. P. machaon /L./ nie ma tendencji do tworzenia odrębnych form geograficznych. Z obszaru Azji, Europy i Afryki opisano niewielką liczbę form geograficznych. Zmienność indywidualna nieznaczna. Zmiany zachodzą w układzie ciemnego desenia oraz intensywności barwy tła skrzydeł (ochrowo-żółte lub blade). Niekiedy czarna przepaska na wierz. skł. tyl. sięga niemal komórki środkowej. Sporadycznie pojawiają się okazy o różnorodnych zmianach czarnego deseniu, w krańcowych przypadkach bywają nawet całkowicie czarne.
Podgatunek nominatywny występuje w Skandynawii. W Europie środkowej i w Polsce - P. machaon gorganus Fruhstorfer, 1922, większy oraz intensywniej żółty niż pgat. nominatywny.
Do rodzaju należą dwa gat. Jeden występuje w Europie i w Polsce, drugi we wsch. Azji.
2. Iphiclides podallrius /Linnaeus, 1750/. - Motyl paź żeglarz /żeglarek/.
Miejsce typ. - Livorno /Italia/. [mapa] m.str. 62
Syn.- Papilio simon /Poda, 1761/.
Rozsiedlenie. Płn. Afryka, Europa, Azja Mniejsza, zach. i śr. Azja do Ałtaju. Pospolity w oazach Sahary. Częsty w płd. i śr. Europie, sięga na północ do ok. 53° sz. płn. Brak go w W. Brytanii i Fennoskandii. W Danii, płn. części NRD i RFN, Krajach Przybałtyckich, a nawet w płd. Szwecji znane są sporadyczne przypadki pojawienia się pojedynczych zalatujących z południa okazów.
W Polsce występuje lokalnie częściej w górzystym południowym pograniczu. Dalej ku północy na ogół rzadszy, a na północ od Warszawy spotykany bywa sporadycznie. W niższych górach do wysokości ok. 1000 m, w Tatrach brak.
Okres pojawu. Pojawia się w jednym pok. w drugiej dekadzie V i lata do k. VI. Niekiedy w słoneczne, upalne lata pojawiają się okazy drugiego pok. w VIII. W płd. Europie występują normalnie dwa pokolenia.
Biotop. Występuje na otwartych, nasłonecznionych, stepowych terenach, na polach, obszernych polanach leśnych, brzegach lasów, krzewiastych nieużytkach wśród pól. Lubi okolice pagórkowate, łąki górskie. Pojedyncze okazy przebywają często przez dłuższy czas na jednym miejscu, na polanach i szczytach wzgórz.
Bionomia. Motyl lata szybko, lubi siadać na wysokich kwiatach, ale potrafi też szybować w powietrzu, często przez dłuższy czas nie poruszając skrzydłami i krążąc nad jednym miejscem. Od czasu do czasu siada na krzewach grzejąc się na słońcu. Samica składa jaja pojedynczo najchętniej na małych, niskich, oddzielnie rosnących krzewach tarniny. Gąsienice, przypominające do złudzenia liść tarniny, pokrywają przy pełzaniu gałązki i listki delikatną przędzą, której się mocno trzymają. Gąsienice posiadają gruczoły wciągalne. Przepoczwarczenie odbywa się na źdźbłach traw, nisko przy ziemi, w bezpośrednim sąsiedztwie krzewu. Gąsienice przed przepoczwarczeniem się zmieniają barwę z zielonej na żółto-brązową. Taką samą barwę posiada poczwarka, upodobniając się w jesieni i w zimie do opadłych, zwiędłych liści tarniny. Jeśli gąsienica ma wydać imago jeszcze w tym samym roku /drugie pokolenie/, nie zmienia barwy, pozostaje zielona, poczwarka jest wtedy również zielona. Gąsienice żerują najchętniej na tarninie /Prunus spinosa L./, ale również na śliwach /Prunus L./, gruszach /Pirus L./, głogu /Crataegus L./ i innych. Charakterystycznym jest, iż bardzo rzadko spotyka się w hodowli gąsienice lub poczwarki zniszczone przez pasożyty. Ponieważ gąsienice I. podalirius /L./ żerują głównie na tarninie, a w ostatnich czasach rolnicy niszczą masowo tarninę walcząc ze szkodnikiem drzew owocowych Aporia crataegi /L./, którego gąsienice żerują również na tarninie, żeglarek znajduje coraz mniej roślin żywicielskich. Zmniejsza się liczebność populacji jak i ilość stanowisk. Gatunkowi temu grozi wyginięcie. O zanikaniu żeglarka w Sudetach pisze Wolf /1927/ /212/. Friese /47/ i Borgmann /11/ wspominają o podobnej sytuacji w NRD. Bielewicz /14/ pisze o zanikaniu żeglarka w Polsce. W ostatnich latach liczba tych motyli w Polsce szybko maleje.
Formy. Żeglarek nie wykazuje tendencji do tworzenia form lokalnych. Nieco odrębna forma występuje w płd. Europie. Liczniejsze są f. indywidualne. Drobne różnice występują w barwie tła skrzydeł. Zmianom ulega też ilość i szerokość czarnych przepasek poprzecznych na w. skł. przed. Na w. skł. tyl. występuje czasem pomarańczowa przepaska. Trafiają się okazy ściemnione, a nawet niemal całkowicie czarne.
W Europie śr. i w Polsce występuje podgatunek nominatywny I. p. podalirius L.
Podrodzina nieliczna (ok. 10 gat.), motyle przeważnie średniej wielkości, występują prawie wyłącznie w Palearktyce. W Europie występują trzy gatunki.
Do rodzaju należą dwa gatunki europejskie.
3. Zerynthia polyxeua /Denis et Schiffemüller, 1775/. - Zygzakowiec kokomakowiec.
Miejsce typ. - Wiedeń [mapa]
Syn. - Zerynthia hypsipyle /Schulze, 1776/, hom.nwż. - Z. hypermnestra /Scopoli, 1763/.
Rozsiedlenie. Płd. Europa, Azja Mniejsza. Północna granica pojawu w Europie przebiega od płd. Francji, przez Dolną Austrię, Czechosłowację /Morawy/, Podole, płd. Rosję. Znany z zach. części Azji Mniejszej. Z terenu Polski jedną wzmiankę przytacza Xięż. /213/ o rzekomym złowieniu jednego okazu kokornakowca w Biłgoraju /Pusz. Solska/. Informacja wątpliwa /roz. 6:1/. Stuglik /187/ podaje, iż Geyer łowił kokornakowca w Wapienicy k. St. Bielska na Śląsku. Pojaw ten przed 1914 potwierdził L. Springer. Ze Śląska wymieniają ten gatunek również Mańkowscy /Rom., 153/. Brak danych po 1914. Najbliższe stanowiska znajdują się na płd. Morawach /Mikulov/ i w płd. Słowacji /Sturovo/ /Kudr., 86/ oraz na Podolu /Sinków, Dźwinogród/ /Kr., 82/. Istnieje możliwość pojawu tego gat. w płd. Polsce.
Okres pojawu. Jedno pokolenie od k. IV do k. V.
Biotop. Silnie nasłonecznione miejsca, zbocza wzgórz o ekspozycji południowej, gdzie rośnie roślina żywicielska.
Bionomia. Motyle latają wolno, nisko, siadając na kwiatach. Przy końcu okresu pojawu można równocześnie spotkać motyle, jaja i gąsienice, które żerują na kokomakach /Aristolochia elamatitis L., A. rotunda L., A. sicula L./ od V do VII. Poczwarka dobrze ukryta zimuje raz, a niekiedy dwa i trzy razy. Podrażniona gąsienica wysuwa z tyłu głowy gruczoły wciągalne wydzielając silny zapach.
Formy. Zmienność gatunku niewielka, przejawia się w intensywności barwy żółtego tła skrzydeł, rozbudowie czarnego desenia oraz liczbie i wielkości czerwonych plam na sp. i na w. skł.
Do podrodziny należą gatunki prawie wyłącznie górskie, duże i średniej wielkości. Ubarwienie charakterystyczne: tło białe z czarnymi, przeważnie też i z czerwonymi, niekiedy niebieskimi plamami. Upylenie bardzo słabe. W czasie kopulacji na końcu odwłoka samicy pozostaje pochewkowata okrywa /sphragis/. Kształt okrywy różny, bywa przeważnie cechą gatunkową. Większość gat. występuje w Azji środkowej (ok. 40), w Ameryce Północnej 3 gat. Z Europy znane są 3 gat., z Polski 2 należące do rodzaju Parnassius Latr. Jeden endemiczny gat. występuje w górach Kaukazu.
Rodzaj liczy ok. 20 gat. występujących głównie w centralnej Azji. Z Europy znane są 3 gat., z Polski 2. Gatunki rodzaju Parnassius Latr. przebywają zwykle na pewnym, określonym terenie niechętnie przenosząc się do innych środowisk. Wytwarzająca się tą drogą izolacja prowadzi z jednej strony do tworzenia się odrębnych form, a z drugiej do zmniejszania się liczby stanowisk w przypadku, gdy zachodzą w nich niesprzyjające zmiany biocenotyczne. Szczególnie istotną rolę odgrywa tu gospodarka człowieka, która ingerując w warunki środowiska w sposób bezkompromisowy i gwałtowny powoduje zniszczenie właściwych biotopów, a często wyginięcie gatunku na danym terenie. Ujemne skutki gospodarki ludzkiej są wyraźne w odniesieniu do obu polskich gatunków. Na wielu stanowiskach gatunki te wyginęły. Obecnie nadal szybko zanikają. W całej Europie sytuacja wygląda podobnie.
4. Parnassius apollo /Linnaeus, 1758/. - Niepylak apollo.
Miejsca typ. - Szwecja [mapa]
Rozsiedlenie. Rejony górskie Europy, Azji Mniejszej, Azji centralnej. Armenia, Kaukaz, Tianszań, Ałtaj, Sajany aż poza Bajkał do płn. Mongolii. Spotykany również na równinach zach. Syberii i stepowych terenach nad Wołgą i Dnieprem /leg. Sheljużko, 1918/ /153/. W Europie znany z płd. i środ. Skandynawii, płd. Finlandii oraz z wielu miejsc w europejskiej części ZSRR do Uralu. Według Viidalepp /198/ w Krajach Przybałtyckich nie występuje. Występowanie w Danii wątpliwe /przypuszczalnie wyginął/. Znany ze wszystkich gór śr. i płd. Europy.
W Polsce znany z Tatr i z Pienin. Jeszcze w końcu ubiegłego i na początku obecnego stulecia rejony występowania P. apollo /L./ były znacznie większe. Z Sudetów znany był P. a. silesianus Marschner, który wyginął ostatecznie w r. 1892. Jeszcze wcześniej wyginął P. a. friburgensis Niepelt oraz P. a. isaricus Rbl. z doliny Izery. Ten sam los spotkał P. a. vistulicus Rbl. z doliny górnej Wisły. W rejonie Śnieżnika Kłodzkiego występował niegdyś P. a. albus Rbl. et Rghf., w okol. Cieszyna - P. a. sicinius Fruhst. Na terenie Czech i Moraw wyginęły również niektóre podgatunki. Mar. /93/ oraz Wolf /212/ podają, iż Kühnau usiłował zadomowić w Karkonoszach P. a. melliculus Stich. pochodzącego z Bawarii. Utrzymywał się tam od 1917 do 1926 r. Potem wyginął. W Pieninach P. apollo /L./ jeszcze w pierwszym dwudziestoleciu obecnego wieku był bardzo rozpowszechniony nawet w samym Krościenku /Sitowski, 162/. Obecnie stał się motylem rzadkim. Znany był w Beskidach z Wielkiego Rogacza, Radziejowej, Magurzycy, Jaworzyny, Szczawnicy /Schil., 157/. Dziś go tam brak. Występowanie w Bieszczadach pozostaje nadal sprawą niepewną. Bielewicz /15/ podaje, iż motyl ten do niedawna był liczny w Bieszczadach. Od wielu lat brak pewnych danych. Istnieją jedynie ustne informacje o spotkaniu pojedynczych okazów. W literaturze spotkałem kilka mylnych wzmianek o P. apollo /L./ z terenu Polski /roz. 6:2/. Na terenie Tatr po stronie polskiej P. apollo /L./ występuje w zach. części na kilku stanowiskach. Zalesianie zboczy o ekspozycji południowej /Żar/ spowodowało znaczne zmniejszenie liczebności populacji tego motyla. Trzeba niestety stwierdzić, iż w obecnej chwili zarówno w Tatrach jak i Pieninach grozi temu pięknemu i coraz rzadszemu gatunkowi całkowite wyginięcie. Najgroźniejszą przyczyną jest zalesianie jego biotopów. Po stronie słowackiej Tatr jest jeszcze liczny, występuje w wielu podgatunkach od Białych Karpat przez Tatry Niżne do Presov.
Okres pojawu. W Tatrach pojawia się apollo nieregularnie w zależności od warunków klimatycznych. Przeciętnie okres pojawu przypada na k. VII do k. VIII. Początek pojawu w poszczególnych latach waha się od 15. VII do 10. VIII /Kw., 83/. W końcowym okresie pojawu widziano apolla jeszcze 12.X.1893 r. /Schil., 157/. W Pieninach pojawia się wcześniej o ok. trzy tygodnie, a bywają przypadki pojawu nawet ok. poł. VI.
Biotop. P. apollo /L./ występuje w Tatrach na wysokości 1250 - 1500 m, ale pojedyncze okazy można spotkać już na wysokości ok. 1000 m /Dol. Kościeliska, Dol. Chochołowska/. W Pieninach lata niżej na wysokości 600 - 950 m. Motyle przebywają w kserotermicznych siedliskach roślinności naskalno-trawiastej na nie porośniętych lasem nasłonecznionych zboczach i polanach przeważnie o ekspozycji południowej, gdzie znajduje się roślina żywicielska. Lubi tereny o podłożu wapiennym.
Bionomia. Gatunek mało ruchliwy, przywiązany do swych miejsc lęgowych, które niechętnie opuszcza. W gorące lata rozprzestrzenia się bardziej i wtedy można go spotkać w sąsiedztwie miejsc lęgowych w otaczających dolinach. Niechęć motyli do opuszczania miejsc lęgowych przyczynia się do powstawania odrębnych form, gdyż wymieszanie się poszczególnych populacji jest utrudnione. Prowadzi to również do zaniku tego motyla, gdyż zasiedlenie nowych stanowisk, w przypadku nieprzychylnych zmian w środowisku dawnym, jest również utrudnione. W dni ciepłe, słoneczne motyl lata szybko, gwałtowanie lub szybuje wysoko nad zboczami. Gdy słonce skryje się za chmury, lot staje się ociężały, motyle siadają na kwiatach lub w trawie nastawiając całą powierzchnię skrzydeł ku słońcu. Motyle siedzące na kwiatach przy zbliżaniu ręki rozkładają szeroko skrzydła i pocierając środkową parą nóg o spód skrzydeł wydają delikatny szelest. Motyle siedzące na kwiatach podczas zachmurzenia są tak ociężałe, iż dają się brać ręką. Stają się wtedy łatwą zdobyczą przygodnych osób /byłem świadkiem zbierania motyli przez pasących owce chłopców/. Zimę przeżywa apollo w stadium jaja z dojrzałą już do wylęgu gąsienicą. Bywają przypadki wylęgu gąsienic nawet w ciągu zimy, jeśli jest dostatecznie ciepło. Gąsienice żerują na roślinach z rodzaju Sedum L. /rozchodnik/ przy czym poszczególne podgatunki P. apollo /L./ żywią się tylko sobie właściwymi gatunkami rozchodnika. P. apollo /L./ jest w Polsce gatunkiem chronionym.
Formy. Mała ruchliwość motyli i przywiązanie do miejsc lęgowych sprzyja powstawaniu odrębnych form. Opisano już przeszło 200 podgatunków. Pekarsky /125/ uważa, iż Tatry Wysokie i Tatry Niżne tworzą granicę dwóch podstawowych grup P. apollo /L./ pochodzących od apolla azjatyckiego od wschodu oraz apolla alpejskiego od zachodu. Podgatunki grupy wschodniej /Azja, Azja Mniejsza, Kaukaz/ są nieco większe, posiadają duże czerwone oczka, rośliną żywicielską gąsienic jest rozchodnik z grupy Sedum telephium L. Do grupy tej należą: P. a. candidus Verity i P. a. niesiołowskii Krzywicki z Tatr Wysokich, P. a. frankenbergari Slaby z Pienin oraz P. a. carpathicus Rebel et Rogenhofer z Gór Sovar, Poprad, Lewocza. Podgatunki grupy zachodniej /alpejskiej/ są nieco mniejsze, mają mniejsze oczka, rośliną żywicielską jest Sedum album L. Należą tu: P. a. interversus Bryk z Białych Karpat, P. a. sztrecsnoensis Pax z Małej Fatry, P. a. nitriensis Issekutz z okolic Krzemnicy, P. a. djumbirensis Bryk et Eisner z Niżnich Tatr, P. a. roznaviensis Issekutz z Rudaw Słowackich i okol. Rożnawy, P. a. liptauensis Peschke et Eisner ze słowackiej części Tatr Wysokich. Pekarsky /125/ oraz Slaby /168, 169/ omawiają dokładniej rozsiedlenie poszczególnych podgatunków P. apollo /L./ w rejonie Tatr.
Zmienność indywidualna również znaczna, opisano ponad 150 aberacji. Zmiany dotyczą ilości i wielkości czarnych i czerwonych plam na skrzydłach oraz nieznacznych różnic w zasadniczo białej barwie tła skrzydeł. Spotyka się okazy silnie ściemnione /ab. nox Bryk/, a nawet całkowicie czarne /ab. bergeri Otto/.
Podgatunek nominatywny występuje w Szwecji. W zachodniej części Tatr polskich występuje P. a. niesiołowskii Krzyw., w Pieninach P. a. frankenbergeri Slaby.
5. Parnassius mnemosyne /Linnaeus, 1758/ - Niepylak mnemozyna.
Miejsce typ. - Finlandia [mapa] m. str. 62
Rozsiedlenie. Europa, Azja Mniejsza, Kaukaz do centr. Azji. W Europie znany z Pirenejów, śr. Francji, Alp, Italii, gór Europy śr., Karpat, Bałkanów, Krajów Przybałtyckich, płd. Finlandii, płd. i śr. Szwecji oraz śr. Norwegii. Z Niziny Pruskiej znanych jest kilka stanowisk /sp., 173 i Vi., 198/: Klaipeda, Taurage, Polessk; Na Wyżynie Nowogrodzkiej k. Stołpców /Białoruś/ występował licznie w 1937-1939 /leg. Moś., ex coll. Kw./, /Fr., 139/. Wykazany z okol. Lwowa i Stanisławowa /Werch., 203/, Stryja /Brun., 27/, Podola /Kr., 82/. Z płn. Polski Elbląg i Rominty /na granicy polsko-litewskiej/ podaje Sp./173/. W Górach Świętokrzyskich /Łysica, Św. Krzyż, Góra Chełmowa/ leg. Zajączkowska /1958-1961/ /ex coll. Kw./. Pojedynczy okaz w mieście Lublinie /1931/ leg. Moś. i Kw. /ex coll. Kw./. Przegorzały k. Krakowa podaje Żebr./l43/ /1867/. Potem nie spotykany. W zeszłym stuleciu występował w całym paśmie gór śląskich /W., 212/. Pod koniec stulecia wyginął na wielu stanowiskach w Górach Wałbrzyskich, Sowich, w Sobótce, na Śnieżniku Kłodzkim. Obecnie utrzymuje się jeszcze k. Sokołowska /G. Wałbrzyskie/ - Szp./224/. Grozi mu całkowite wyginięcie. Garb. /116/ podaje z Tatr jako gatunek pospolity. Informacja błędna /roz. 6:3/. Począwszy od Pienin, przez Beskid Sądecki, Beskid Niski, Pogórze Ciężkowickie, Dynowskie do Bieszczadów gatunek ten jest znacznie częstszy. Z Pienin wykazują: Sit. /122/, Bł., Raz., Żuk. /23/ oraz leg. Kw., z Beskidu Sądeckiego - Schil. /157/, Lew./90/, Chr./34/, z Beskidu Niskiego i Pogórza Ciężkowickiego - Chr. /34/, z Pogórza Przemyskiego i Bieszczadów - Bl. /15/, z Borku k. Rzeszowa - Werch. /203/. Husów k. Łańcuta /l944/ i Załęże k. Rzeszowa /1959/ - leg. T. Woźniak /ex coll. Kw,/, Szkło k. Jaworowa /Ukraińska S.R.R./, leg. E.S. /ex coll. Kw./. Zarzecze, Wola Różwieńska k. Jarosławia, leg. E.S. /ex coll. Szp./, Węgierka k. Jarosławia /1975/ oraz Błażowa Dolina, leg. T. Woźniak /ex coll. Chr./. Werhlaty k. Lubaczowa, 1962 -/informacja ustna, niepewna/. Miejsca występowania mnemozyny na terenie Pogórza Karpackiego zostały podane na mapie 2.
Mapa 2. Miejsca występowania P. mnemosyne /L./ na terenie Pogórza Karpackiego
Okres pojawu. Pojawia się od ok. poł. V do p. VII, ale na ogół nierogulamie. W zależności od warunków atmosferycznych pojaw może być znacznie przyśpieszony lub opóźniony. Niekiedy można spotkać okazy mnemozyny już w początkowych dniach maja, ale również w końcu lipca i w sierpniu.
Biotop. Występuje w górach i na pogórzach do wysokości ok. 1200, a najczęściej 500-900 m. U nas spotykany w siedliskach trawiastych łąk górskich, na polanach i brzegach lasów, wzdłuż potoków, a niekiedy na mokrych łąkach. Dalej ku północy pojawia się na pagórkowatym terenie na łąkach śródleśnych i brzegach lasów, a w Estonii i Finlandii występuje nisko nawet na poziomie morza w terenie falistym na skarpach i w dolinach rzeczek.
Bionomia. Motyle latają wolno, ociężale, przebywając zwykle w miejscach lęgowych. Występują lokalnie, ale w miejscach pojawu często licznie, lubią kwieciste łąki, chętnie odwiedzają kwiaty, niekiedy na nich nocując. Samice są mniej ruchliwe, często siedzą nisko w trawie. Zimowanie odbywa się w stadium jaja, przy czyn po przezimowaniu gąsienice są już w pełni dojrzałe. Opuszczają one jaja na wiosnę i żerują do IV, V jedynie przy słonecznej pogodzie, w nocy ukrywają się wśród podłoża, przepoczwarczają się na ziemi. Gąsienice żerują na różnych gatunkach kokoryczy jak: Corydalis cava Schw., C. solida Sm., C. intermedia Gand. i C. fabacea Pers. Gatunek podlega ochronie.
Formy. Podobnie jak u apolla tak i mnemozyny opisano znaczną liczbę podgatunków /ponad 130/. Formy występujące na terenie Polski, a także w jej sąsiedztwie są słabo uplamione, jasne, na ogół jaśniejsze od alpejskich. Wyjątek stanowią silnie zaciemnione samice formy sudeckiej występującej jako P. m. silesiacus Fruhstorfer. Do najjaśniejszych należy opisana przez Bryka z okolic Stryja i Lwowa /USRR/, a sięgająca na zachód do Pogórza Przemyskiego i Dynowskiego P. m. schillei Bryk. Nieco dalej na wschód z doliny Złotej Lipy na Podolu /Ubierzowa, Dobrowlany, Woszczelówka/ opisał Bryk również jasny, bardzo podobny pgat. P. m. grossei Bryk. Ze względu na znaczne podobieństwo do P. m. schillei Bryk odrębność tego pgat. jest niepewna. K. Chrostowski opisał w 1964 /34/ z Pogórza Karpackiego na przestrzeni od Pienin do Bieszczadów 6 nowych pgat. P. mnemosyne /L./:
Na podstawie analizy posiadanego materiału oraz fotografii i opisów Chrostowskiego doszedłem do przekonania, iż odrębność wymienionych podgatunków nie jest wystarczająco uzasadniona. Opisane podgatunki wydają się wykazywać zbyt nikłe różnice. Niektóre podane cechy podgatunków gubią się wśród znacznej zmienności indywidualnej.
Odległości między rejonami występowania poszczególnych podgatunków są nieznaczne, brak wyraźniejszych barier ekologicznych. Trudno przypuścić, iż rejony zamieszkane przez opisane formy są tak dalece izolowane, iż wymieszanie się poszczególnych populacji zostało uniemożliwione. Mimo małej ruchliwości P. mnemosyne /L./ wymiana, szczególnie samców, na tak małych odległościach musi występować. Przykładem nawet dalszych wędrówek może być okaz złowiony w Lublinie. Szczególnie niewielkie różnice występują u P. m. sandecensis Chrost. w stosunku do P. m. sitowskii Chrost. oraz P. m. livocensis Chrost. i P. m. kornutensis Chrost. w stosunku do P. m. duklensia Chrost. Największą odrębność wykazuje P. m. resovlensis Chrost. jednak winien on być zaliczony do opisanego z okolic Stryja /USRR/ P. m. schillei Bryk, do którego jest całkowicie podobny. Dlatego tez uważam, iż należy:
1/ podgatunki 1 i 2 potraktować jako jeden pgat. P. m. sitowskii Chrost.; 2/ podgatunki 3, 4, 5 potraktować jako jeden pgat. P. m. duklensis Chrost.; 3/ włączyć P. m. resoviensis Chrost. do pgat. P. m. schillei Bryk /mapa 3/. Do pgat. P. m. duklensis Chrost. zaliczam również formę z Bieszczadów zachodnich oraz z okol. Przemyśla /Krasiczyn, Bircza, Rybotycze/.
W północnych rejonach kraju na Poj. Mazurskim, a także w płd. Litwie i na Wyż. Nowogródzkiej występuje duży, jasny P. m. borussianus Fruhst. Viidalepp /199/ traktuje ten pgat. jako przejściowy od form północnych do południowych.
Formę z Gór Świętokrzyskich zaliczam do P. m. borussianus Fruhst. Porównanie okazów pochodzących z Muzeum Śląskiego w Bytomiu i z mojego zbioru z okazami P. m. borussianus Fruhst. pozwala zaliczyć okazy świętokrzyskie do tego podgatunku.
W Słowacji P. mnemosyne /L./ występuje licznie w wielu podgatunkach. Podgatunek nominatywny pochodzący z płd.-zach. Finlandii wymarł w ostatnich dziesiątkach lat.
Liczba form indywidualnych znaczna. Różnice występują w szerokości, długości i kształcie nie opylonej przepaski brzegowej na skł. przed., wielkości oraz ilości czarnych plan na wierz. skł., intensywności czarnego przyprószenia wierz. skł. /od czysto białych aż do całkowitego zaczernienia/, wielkości a nawet w kształcie skł. U niektórych form występuje słabe zażółcenie białej barwy tła skł. Czasem pojawiają się na przepasce brzegowej białe plamy.
Podgatunki występujące w Polsce:
Mapa 3.
Rozsiedlenie Parnassius mnemosyne /L./ w płd. wsch. Polsce.
Obszary występowania:
1 - P. mnemosyne sitowskii Chrost.,
2 - P. m. duklensis Chrost.,
3 - P. m. schillei Bryk.
